Pregón do 2009 - Xosé Carlos Rodríguez Rañón

 

Xosé Carlos Rodríguez Rañón

 

Nado en Ribadeo en 1973.

Licenciado en Filoloxía Románica (Francesa) con Premio Extraordinario de Licenciatura e Fin de Carreira pola U.S.C. Profesor de Francés en Ensino Secundario. Poñente de numerosos artigos sobre sintaxe comparada entre o francés, o galego e o castelán en diferentes congresos nacionais e internacionais. Colaborador en varios xornais así como na Cadea de radio COPE - Valdeorras/Bierzo.

 

Forasteiros, mariñáns, eoarios, ribadenses (hoxe todos ribadenses), miñas donas, meus señores: Como manda un dos antigos preceptos clásicos literarios, non podía comezar a dar lectura a este pregón sen a conseguinte captatio benevolentiae dirixida, en primeiro lugar, a vostedes, o público, que neste día e a esta hora decidiron acudir a este acto tendo, ben seguro na súa axenda, outras moitas cousas que facer tan interesantes ou máis que a asistencia a este evento que xa é unha tradición dos estíos ribadenses dende 1981; en segundo lugar, espero tamén “captar a benevolencia” da asociación Amigos da Gaita, encargada de levar a cabo a organización, dende 1962, dunha das festas máis entrañables de Ribadeo como é a Xira e á que, tres anos despois, se lle engadiría tamén a conmemoración do Día da Gaita Galega, ese instrumento de noso que tén nome xermánico de pelexo de cabra (gait) co que se confeccionaba antano o seu fol; asociación que, este ano, decidiu elixirme como pregoeiro sen que eu saiba aínda moi ben o porqué, xa que nin resido, por motivos laborais, habitualmente na vila, nin teño ningún vencello con dita agrupación nin con ningunha outra polo que a miña relevancia social nestes lares é sinxelamente inexistente.

 

Con Ribadeo, fixen hai tempo, dende que partín estudar a Compostela, un pacto entre cabaleiros mediante o cal me comprometín a amalo na distancia dende a saudade e prometinlle sempre volver mais nunca permanecer para que ningún dos dous se aburrise do outro e para que sempre se desexara o retorno como un grato reencontro.

 

Malia a iso, podo dicir, ao igual que o escritor Thomas Mann sobre a súa Alemaña dende o exilio estadounidense ao que o levou o nazismo, mais atribuído á miña vila, aquilo de “onde eu estou, está Ribadeo”.

 

Debo confesar que, nun primeiro momento, tiven moitas dúbidas en aceptar este xentil ofrecemento. Téñolle alerxia á notoriedade pública polo que sempre vou, como o poeta Miguel Hernández, “de mi corazón a mis asuntos”. Temía que me acontecese como ao escritor uruguaio Onetti que só deu unha conferencia na súa vida, aos 65 anos, léndoa a toda velocidade e saíndo ás carreiras da sala ao seu remate. Finalmente, puidéronme máis a responsabilidade e o reto e velaquí me teñen. Non obstante, intentarei ser breve, aínda que son dos que pensa que o proverbio clásico se trabuca e que o breve se bo é dúas veces breve e non dúas veces bo.

 

Unha vez resolto o dilema da miña participación neste pregón (que non sei moi ben se é ousadía, atrevemento ou inconsciencia mais da que espero que os seus responsables non se arrepintan, desexando que tivera actuado non por acción senón por omisión e preferindo así a miña descortesía á miña aceptación da súa invitación, correndo o risco de non estar eu á altura que as circunstancias esixen) xurdiume outro dilema non menos grave: como enfocar a súa redacción ou, se se quere, a súa temática. Recoñezo que barallei varias posibilidades que fun desbotando aos poucos ata escoller a que considerei máis acaída, sendo consciente de que toda elección implica tamén un ou varios implícitos rexeitamentos.

 

Sentíndome, como me sinto nestes intres, un simple chanzo ou elo entre os que me precederon e os que me seguirán nesta mesma tribuna, crin que non sería mala idea basear o meu discurso na xénese desta festividade ou nunha escolma do máis senlleiro dos discursos dos meus predecesores neste pregón e noutros doutras celebracións tan ribadenses como esta. Sería un xeito de homenaxealos e de lembralos hoxe, facendo fincapé naqueles que xa son, baixo unha laxe, como dixera Castelao, “herbas ventureiras”. Mais considerei que o resultado carecería de orixinalidade.

 

Por iso, coido que facer de simple cronista sentimental da miña xeración (a que está nos trinta e tantos) no que atinxe a como vivía a Xira finisecular da década dos 90 do XX acaía perfectamente ás miñas intencións. Voltar, polo tanto, a ollada da melancolía non a un pasado remoto (como xa fixeron aquí outros) senón a un pasado próximo que aínda tén reminiscencias no presente, pois estou certo de que a Xira da primeira década do século XXI é aínda case idéntica á que eu vivín na miña adolescencia hai xa uns vinte anos, eses mesmos dos que o tango di que non son nada.

 

E fareino neste mesmo escenario (que no século XVIII era un almacén téxtil e a partir de 1936 un cine-teatro) no que teño pasado tantos momentos da miña mocidade aínda que nunca chegara a imaxinar que, algún día, estaría no lugar no que outros estiveron cando eu os observaba entre bambalinas, a través dos pregues das cortinaxes, entre as que as miñas amigas e mais eu practicabamos un “voyeurismo” inocente ou dos buratiños da pantalla de cine, como un xigante e plano coador de luz, sobre a que proxectabamos sombras chinescas ás autoridades, acomodadas nas primeiras ringleiras, e que sempre variaban dun ano para outro agás a figura totémica e egrexia do recentemente finado Calvo-Sotelo que semellaba, sentado, un estatuario petrucio esculpido en mármore de Carrara, mentres nos iluminaba un foco cegador de faro nocturno da illa Pancha ou de lanterna dos antigos acomodadores desta mesma sala, á espera de mudarnos de roupa ou de prepararnos para actuar coa Coral Polifónica ou co grupo de baile tradicional de Fernanda Sela.

 

Mais a miña relación con este teatro tén tamén implicacións familiares xa que a pastelería Eijo dos meus pais encargábase, ademais de repartir en furgón pasteis por toda a bisbarra, de levar os filmes enrolados nas súas latas cilíndricas, cal tartas de metal, aos cines de Foz e Burela o que lle permitía a toda a familia poder entrar de balde á sesión cinematográfica que desexara. Quizais de aí veña a miña afección temperá á 7ª arte que, en todo caso, non supera á que sinto nin polo ensino nin polas linguas. A elas tamén lles querería facer unha pequena homenaxe neste pregón redactado case integramente en galego mais que non exclúe os outros idiomas que me conformaron intelectual e emocionalmente.

 

De feito, a propia palabra Xira é un galicismo hoxe inexistente no propio francés mais que, paradoxalmente, aínda pervive en galego e en castelán. Segundo o Diccionario Etimológico de la Lengua Castellana de Joan Coromines, a voz “xira” (jira, con iota, en castelán) provén da expresión do antigo francés faire bonne chière (poñer boa cara) evoluída esta última palabra chière en chire e que tén a súa orixe no grego kára (literalmente cabeza, testa ou fronte e de onde vén a palabra galega e castelá cara, co sentido de rostro).

 

Deste “poñer boa cara” (sobre todo ante o ofrecemento dun bo xantar) foi tomando o senso de banquete que é o que conserva na actualidade. Polo tanto, nada tén que ver co verbo xirar nin co substantivo xira que en castelán se escriben con “g” e que significan dar voltas ou realizar un periplo. 

 

Podería ter comezado a parte central desta alocución cun olifante de cabaleiro medieval, cun corno de vikingo, cunha caracola de guerreiro celta, cunha corneta de lexionario ou desenrolando un pergameo e a viva voz como nos anuncios dos antigos bandos municipais. Puiden vir ataviado con todos estes disfraces, mesmo co de “xireiro”, mais este non é o pregón do Entroido e eu teño certo sentido do ridículo nestas circunstancias. 

 

Quixen basearme nas palabras do escritor italiano Bracanti (“Questa potenza del cielo di agosto mi soggioga la memoria”) para atopar o fío condutor preciso no relato cronolóxico de como os ribadenses da miña xeración festexabamos a nosa Xira, da que eu gardo lembranzas antes mesmo de ter acudido a ela por primeira vez, xa que a memoria tamén tén imaxinación, e grazas ás fotografías sesenteiras da madurez dos meus avós e setenteiras da xuventude dos meus pais tal día como mañá no monte da Santa Cruz.

 

Todo principia, tras este pregón, o primeiro domingo de agosto cun estourido de pólvora a xeito de “chupinazo” sanfermineiro e pamplonica con case un mes de retraso que dá inicio a unha festa mariñá e eo-naviega lúdica e reivindicativa da identidade na troula galega e na folixa asturiana, nunha esmorga campestre e mariñeira moi diferente da urbana e ourensá que novelara Blanco Amor. 

 

O primeiro acto é a procesión musical dominical e mañanceira ata o adro laico do Cantón na que o Coco e a Coca, os nosos patróns pagáns, (como o Mómaro e a Mómara de Pontedeume para o escritor eumés Ramiro Fonte) forman parella de baile ao Fred Astaire e Ginger Rogers ou de amantes ao xeito de Ulises e Penélope, Tristán e Isolda, Romeo e Xulieta, Don Quixote e Dulcinea, Don Xoán e Dona Inés, Dante e Beatriz ou Petrarca e Laura, acompañados dos cabezudos, cal ninots valenciáns viventes, bailando os pasarrúas ao son das gaitas ou da banda municipal con pasos de espadachíns de esgrima ou correndo despavoridos baixo o estrondo dese bombardeamento festeiro dos foguetes e dese po cósmico de purpurina que son os fogos de artificio. Así os vía eu a través do escaparate da pastelería da rúa de San Roque, como nunha pantalla xigante de plasma, na que estivera a ver unha película igualiña ás que se visionaban, ata non hai moito, neste mesmo cine-teatro.

 

A eses cabezudos, seguíamolos os grupos de xireiros ataviados como tribos urbanas: xireiros chics, enxebres, alternativos, urbanitas, carnavaleiros, tuneados, estilizados e “etilizados” case todos en maior ou menor grao que, de grolo en grolo, iamos de bar en bar, como no xogo da oca, de xira por Ribadeo antes de subir á Xira (con maiúsculas) nunha especie de Via Crucis pantagruélico e dionisíaco cara ao noso particular monte Calvario da Santa Cruz no que os romeiros, metaforicamente, nos “botabamos ao monte” primeiro a pé ou facendo auto-stop e anos despois en bicicleta, en moto e finalmente en coche propio. Faltounos subir ou baixar en burro e en carro de bois, previa parada obrigada no Xardín de Sela ao pé da capela da Virxe do Camiño Norte a Compostela e Real a Mondoñedo para levar a cabo, sobre o seu céspede mol, un amago de Xira en miniatura.

 

Sempre asociei a Xira ás romarías populares que pintaran Lugrís e o ribadense Suárez Couto (cun aquel de xantar sobre a herba” de inspiración francesa e impresionista) nas que grupos familiares e pandillas adolescentes e universitarias da bisbarra, mesturadas coas matritenses-ribadenses dos “ribaleños” (permítaseme este neoxentilicio para me referir aos madrileños con raíces en Ribadeo) interaccionaban libremente en parcelas acoutadas con cordeis, como unha excavación arqueolóxica, dentro dun decorado cinematográfico no que a paisaxe se deixaba retratar para unha reportaxe fotográfica de paradisos terreais grazas ao bo facer da comunidade de montes dos veciños de Ove, esa parroquia que aínda leva no seu topónimo o arrecendo das  augas míticas do antigo Euve, o noso Eo.

 

Unha vez chegados ao cumio e tralo ritual gastronómico e báquico tradicional moitos dos xireiros aproveitabamos para botar unha soneca baixo a sombra refrescante das extintas acacias cuxas follas de verde cristal de Bohemia, evocadoras da bohemia centroeuropea, ficaban inmóbiles como disecadas ou petrificadas ao sol sen brisa, facéndonos revivir aqueles versos de Prévert (“Le vert feuillage, la fraîcheur du vent, la poussière du soleil et les bruits des bêtes de l’herbe dans la chaleur de l’été”: A verde follaxe, o frescor do vento, o po da luz do sol e os ruidos dos insectos entre a herba baixo a calor do verán), versos que ben puideran ter sido escritos polo poeta deitado no monte da Santa Cruz e fumando a súa cachimba, tan semellante á surrealista que o pintor belga Magritte levara aos seus cadros. 

 

Espertabamos despois, ao cabo dun bocadiño, esfameados e mendigabamos manxares e beberaxes de mesa en mesa como se fósemos os protagonistas dun casamento saudando os convidados. Xa repostos, algúns descendían ao Ribadeo “no baixiño” da cantiga popular para asistiren no campo de fútbol ao partido, xeralmente astur-galaico, do trofeo estival Emma Cuervo, vicedecano español na súa categoría tralo Teresa Herrera herculino.

 

Seguindo a letra de dita cantiga, dende a Santa Cruz que está no alto, os que ficabamos para ver actuar os grupos de música tradicional (nos que eu participei amiúdo e, unha vez, mesmo vestido de mexicano para bailar “rancheritas” a instancias da recordada Sor Pilar de León, esa gaditana coñecida de Falla e Alberti) oiamos os berros de gol, por riba dos roncóns das gaitas, daqueles seareiros entregados como se terían que escoitar os berros dos romanos no Coliseo dende as sete colinas fundacionais da città eterna.

 

Ao remate do espectáculo de música e danza e, ás veces, mesmo antes del, asistiamos, con todo o respecto do que eramos capaces no noso estado de festa rachada permanente, á ofrenda floral case tibetana ao monumento ao gaiteiro (único na Galiza) do escultor ourensán Faílde, que sempre me semellou un Buda granítico imperturbable ás nosas preces e tamén acudiamos á procesión trala misa arredor da capela montañesa como fan os musulmáns, circunvalando a pedra negra con forma de dado xigante da Kahba, na mesquita da Meca.

 

Xa ao serán, na noitiña, quenciamos ao lume das queimadas que, nos seus aquelarres de esconxuros, semellaban a marmita da apócema máxica na que caera Obélix. Envalentonados cos seus efluvios, sometiámonos a unha crucifixión sen cravos rubindo á maior das cruces de pedra do monte que, iluminada con bombillas, facíanos parecer a Xesús Cristo Superstar nunha superprodución de Hollywood.

 

E xa por fin chegaba a verbena (mentres bebiamos viño amargo ou verde de saudadoso arume a fado lusitano, coas vistas da auga salgada da ría ao fondo, en perspectiva de paxaro) amenizada por un grupo cun nome artístico menos salobre, Auga Dóce, eses entusiastas melómanos sen os que non se podería comprender a Xira da miña mocidade. E ao tempo que uns bailabamos todos os ritmos habidos e por haber, outros, con nocturnidade e aleivosía, gozaban dos praceres escuros ás escuras retozando entre as matogueiras como poldros ou comprobando que si era certo aquilo que dicía a canción de “¡qué difícil es hacer el amor en un Simca 1000!” (aínda que a miña xeración xa o comprobara en modelos automobilísticos máis modernos).

 

Á medianoite, comezaba a baixada cantareira á vila a pé, case desfilando ao compás de melodías de Boys Scouts, para continuar a troula entre pub e pub co corpo tisnado de po como romeiros ao Rocío ou mineiros á saída das antigas explotacións de Vilaodriz e coa roupa enchoupada ao igual que nunha festa ibicenca de camisolas molladas, levando á práctica aquel consello de Oscar Wilde que proclamaba que “o noso único deber é divertirse terriblemente”. E é esa diversión na confraternidade a que sempre inspirou a Xira, dende un ribadensismo aglutinador que non é outra cousa que o sincretismo entre a mellor galeguidade e a mellor asturianía. A este espírito festeiro é ao que debemos seguir sendo fieis porque a tradición, como dicía outra volta Castelao, “non é a historia senón a eternidade”.

 

Non querería rematar estas palabras sen unha referencia a outras que pronunciou o escritor catalán Juan Marsé no acto de entrega do premio Cervantes que se lle concedeu este 23 de abril pasado no paraninfo da universidade de Alcalá de Henares, palabras que fago miñas e que, parafraseándoas, viñan a dicir que a finalidade última da existencia humana é perseguir durante toda a vida, dalgún xeito, algunha forma indefinible, inaprehensible e subtil, mais turbadora, de beleza.

 

E Ribadeo tén un aquel desa inefable fermosura. Dende esta tribuna, declárase polo tanto inaugurado oficialmente o comezo da Xira ao monte da Santa Cruz e do Día da Gaita Galega. A se divertir con sentidiño! Xa o cantara o Zeca Afonso en Grândola vila morena: “o povo é quem mais ordena” e hoxe o pobo ordena festa.

Moi agradecido e Boa Xira!

 

Ribadeo, sábado 1 de agosto de 2009

 

{gallery}p2009{/gallery}