Pregón do 2014 - Daniel Rodriguez Saavedra

 

Foi un día tomando un viño cando

me soltou Luis como quen canta:

“sei que falar en público che espanta,

ainda así, o pregón vai preparando,

 

en xunta, estivemos comentando

darche este ano distinción tan alta,

que decir, penso eu que non che falta

inda que che coste ir arrancando”.

 

 E quedouse tan ancho e tan ledo

e botándolle un grolo o vaso,

que pensei: iste volveuse lelo

 

mais, negarme non era o caso

i espantado, fiquei pensando nelo        

apurando tamen eu o meu vaso.

 

Boas tarde, señores…, señoras…, amigos todos:

Este soneto que acabo de leer reflexa mais ou menos como Luis me propuxo ser o pregoeiro da Xira (non sei como se lle ocurriu tal cousa, conocémonos dende nenos e sabe que falar en público non é unha das miñas habilidades, supoño que para eso están os amigos, para meterte en fregados coma este…). 

Ainda que xa tiña oído algún comentario neste sentido, mantiña a esperanza de que foran so fogos de artificio e que a proposta non chegara a concretarse. De repente acordeime dun feito que me pasou cando de neno sentado no pupitre do Instituto Laboral ollaba insumido polo ventanal da miña aula e a profesora de lenguaxe cortou de raíz  o meu ensoño dicindo en voz alta: Sr. Rodríguez, relátenos lo que está mirando con tanta atención. Quedei preso do pánico e sentin de inmediato que tódolos compañeiros centraron a súa punzante mirada en min, expectantes, púxenme en pé en silencio e ainda que na miña mente vía craramente  unha  idílica paisaxe de postal, donde escasas e pequenas vivendas de pranta baixa salpicaban aquí e acolá o verdor dos prados e as terras cultivadas con agarimo que se alongaban repousadamente ata bicar o comezo da empinada costa que leva a Santa Cruz fundíndose na distancia co ceo azul e conformando un todo armonioso ó que poñía música un coro incesante e monótono de escandalosos grilos, so fun capaz de decir: veo prados y el campo de fútbol…  (o fútbol naqueles tempos era o meu soño de futuro).

Con este pensamento baténdome na cabeza, a Luis non lle respondin axina e pedinlle que me dera  uns días para pensalo bén antes de me embarcar nunha empresa que se me antollaba arto dificultosa para min e apurando con dificultade o viño que estábamos a tomar fun cara a casa.

Dinlle moitas voltas o asunto, comenteillo a miña muller e o meu fillo e foi finalmente este quen mais me animou dicindo que o mellor eu podía dar una visión distinta da Xira posto que a tiña vivido de tódolos xeitos posibles: como romeiro, como gaiteiro e incluso como parte da organización. Visto así, non lle faltaba razón e, sin estar convencido de todo aceptei o reto.  Ahora non estou certo de ter tomada a mellor decisión pero non queda outra que tirar pa diante e tentar sair o mellor posible deste enredo

O ser elexido como pregoeiro do Día da Gaita e Xira de Santa Cruz, é un grande reto e inmerecido honor que nin en soños puiden imaxinar. Dende 1980 ilustres e afamados persoeiros ocuparon este posto e foron cantando as excelencias desta romeria, tocando un a un tódolos campos posibles, así que, pouco ou nada se me ocurre que poida eu decir, limitareime si mo permiten a reflexar o mellor que poida algún dos recordos que deixaron pegada en min, momentos aillados, imaxes que xurden de súpero e desaparecen dando paso a outras que seguen o mesmo camiño, nunha sucesión continua de escenas soltas, que poderían resumir toda unha vida e como a vida misma acaban por se converter en fume e desaparecer.

Os meus primeiros recordos da Xira son de neno,  pareceme estar vendo a miña nai cunha cesta na cabeza e a meu pai cunha garrafa de viño rodeados por  meus irmáns e sair todos as carreiras cara o cantón co fin de coller un sitio no coche que nos levara ata o monte,  alomenos á carga á meus pais e os mais pequenos, os xa un pouco mais grandiños subíamos a pé cos nosos amigos cantando e buscando atallos ao tempo que facíamos contas do ben que o íbamos pasar na Xira.

Xa no monte todos sentados no chan, facíamos un gran corro ao redor duns manteis que facian de mesa e reverquían de empanadas, tortillas, chourizos, polo asado …  Xunto ca Patrona, era o día mais agardado do ano por grandes e pequenos. A nosa merenda era sempre unha das  mais concurridas, e mentres comíamos iban aparecendo os distintos grupos de gaiteiros que entre peza e peza  botaban un grolo aquí e outro acolá, as mais das veces non precisamente por sede. Os distintos ritmos  que os áxiles dedos daqueles expertos gaiteiros arrincaban  aos punteiros  e ceibaban por entre os piñeiros cara ao ceo, eran correspondidos por fatos de mozos bailando, uns ben e outros non tanto, pero xa se sabe que nas romerías bailar ben ou bailar mal todo e bailar.

Había tamén un home que aparecía ano tras ano soprando nun gran fol, moi adornado de farrapos, ainda que o seu florear non fora merecente de tales ornamentos. O homiño tentaba facelo ben, pero, e non dubidando da súa boa intención, cecais á falta de pericia no oficio engadíase o abultado da carga que transportaba, repartindo o feixe de forma desigual, a gaita nun lado e no outro un saco no que metía ó que a xente xenerosamente  lle daba en cada merenda mentres tiraba directamente o bandullo calquera bebida que lle ofreceran. Deste xeito iba o gaiteiriño  pola súa conta, ca gaita querendo e non sempre conseguindo soar, con pasos cada vez mais inseguros,  de merenda en merenda  ata que se perdía por entre os piñeiros ao tempo que no ceo, cada vez menos azul, os primeiros luceiros comenzaban a brilar e buscaban acomodo preparándose para pasar a noite. Un ano xa non o vin, boteilo en falta mais a Xira de Santa Cruz  seguiu pra diante sin darlle maior importancia,  xa naide se acorda. A vida segue, uns vanse e outros veñen.

 

         Xentil, aposto, arrogante,

en cada nota o gueiteiro

ceibaba un limpo diamante

que logo no redobrante

pulía o tamborileiro…

 

Traigo aquí estos versos do “Gueiteiro” de Curros Enriquez porque me lembran un ano marcado en bermello no calendario da miña memoria. Teño presente canto disfrutei vendo a impoñente figura de PRIMITIVO DIAZ  interpretando a Muiñeira de Chantada, no primeiro, e penso que único, concurso de gaiteiros solistas que se fixo en Ribadeo.

Daquela apenas tiña eu comezado a dar alguna nota no punteiro da gaita. Foi no Instituto Laboral e precisamente da man do mestre, ou como él prefería se lle chamase, do “profesor” Primitivo.

 Primitivo estaba acompañado ao tamboril por quen foi logo un dos meus mellores amigos, o inolvidable Tony, o monaguillo. Ao contemplar dende o chan a Primitivo e Tony, pareceume estar vendo a dous xigantes, dous verdadeiros  heroes dos contos, penso que me quedei  trasposto ollando para eles e so volvin a realidade cando comenzaron a soar os atronadores aplausos a súa interpretación. Dos outros concursantes apenas recordo vagamente a un dos irmáns Garceira e a Suso Díaz, outro dos meus futuros compañeiros de Follas Novas, pero eu so tiña ollos e ouvidos para Primitivo e Toni (ainda que rifaban a miudo, de seguro que seguen a dar concertos alá donde se atopen). Nunca olvidarei a penetrante ollada de atención que Primitivo lle botou a Tony cando este, ao comezo fixo una entrada en falso, foi como un lóstrego no ceo que de súpeto lle percorreo o corpo volvéndolle o senso e que o fixo centrarse so no tamboril. A maxistral interpretación de tan singular dúo, foi premiada polo xurado co primeiro premio: Primitivo Díaz “Gaiteiro Maior de Galicia”. Caenlle pintados os versos do poeta cando di:

 

“Músico ón tempo e poeta,

alguna fada secreta

tiña con que conmovía,

pois nunca dunha palleta

saiu tan doce armonía…”

 

 Sinto que a emoción me embarga ainda, porque a figura de Primitivo sempre foi para min un exemplo a seguir, admirado e querido profesor, bo gaiteiro e tan bó ou mellor artesán. Envidiado polos gaiteiros da época pola calidade das palletas que facía e sobretodo por ser sempre foco de atención.

Nunha ocasión subindo nós para unha recepción nun Concello, que non lembro exactamente, cruzámonos nas escaleiras con Juan Pardo que baixaba, co conseguinte alboroto das mozas do grupo, pois Primitivo nin corto nin perezoso espetoulle no medio das escaleiras: “A ver Juan, non saúdas o mellor gaiteiro de Galicia?” E o cantante parando en seco moi amable respondeu: por suposto e deulle un abrazo. Así era él.

A Primitivo Díaz eu recordoo  como o doctor Jekyll e mister Hyde, serio e distante en apariencia, mutaba en xenial parrandeiro ca gaita nas mans, non era a gaita un instrumento que tañia maxistralmente, era unha parte mais de si mesmo capaz de espallar e transmitir todo tipo de sentimentos, un meigo que enfeitizaba a todos, retranqueiro como ningún, xenial  animador con infinidad de recursos para cada ocasión e sin lugar a dudas un grandísimo valedor da gaita galega, non sempre comprendido e que desafortunadamente para nos, non tivo tempo de nos trasmitir tódolo seu saber. Gardo especialmente na memoria unhas plabras que no seu enterro, ao pe da derradeira morada lle adicou  o daquela cura de Rinlo Sr. Pampín: “Si Galicia tivera moitos homes coma este, outro galo nos cantara”. Sentidas palabras que compartín daquela e que sigo compartindo hoxe en día.

Nos anos seguintes, recordo a Xira sempre soprando na gaita, os pasarrúas de pola mañán percorrendo o pobo, as mostras de gaita e baile, primeiro nas escaleiras do Concello,  que se suplementaban con taboas de madeira para facer un escenario e mais adiante no chan do Cantón, de forma non tan vistosa para o público en xeral  pero si moito mais cercana e familiar de xeito que algunha mamá poida aparecer entre os bailarines para axeitar a falda ou atar os zapatos dalgún dos aprendices de danzante. Logo as comidas no monte con tódolos gaiteiros, nunha grande mesada preparada para a ocasión e que Elvirita, con algunha axudante,  se encargaba de organizar e manter  a punto repartindo comida e bebida para todos, ca supervisión dende a distancia de Pancho  Maseda,  Pepe Rañón, Angel  Llaú, Félix Vila...etc. etc.,  e algún expontáneo, que sempre aparecia e se sumaba a mesa dos gaiteiros ainda que non estivese convidado.

Logo de ben comidos e mellor bebidos a obrigada visita ao “Gaiteiro de pedra” donde se facía a ofrenda floral ao son do Himno Galego. Era o pistoletazo de saída dos grupos que uns trás dos outros comenzaban a facer o percorrido polo monte do  xeito que o poeta describe con xenial maestria:

 

“Tras del, en longa riola,

da gaita o compás levando

con infernal bataiola,

iban correndo e choutando…”

 

Parada obrigada nas merendas dos coñecidos  e dos mais trouleiros que non se cansaban de brincar e ainda ben non acabábamos una peza xa estaban pedindo outra.  Eso sí, de beber non faltaba, mais ben sobraba, pero a xuventude é o que ten, pode con todo e nos éramos novos e aceptábamos as invitacións de bo grado. Disfrutábamos tocando a gaita tanto ou mais que os que estaban a saltar e brincar ao noso redor, outros gaiteiros  xa veteranos, levávano mais a modo e sorrían ao vernos rebulir sin trégola, quizais lembrando  con ledicia e saudade tempos fuxidos nos que tamen eles reloucaban entre as mozas ata quedar sin folgos. Parade ohhh! nos berraban, e nos pensábamos: predícame frade, por unha orella me entra e por outra me sae, e continuábamos a troula sin parar.

A modiño, o percorrido festeiro iba esmorecendo, un regueiro de mozos e mozas que se iban perdendo por aquí e por acolá para seguila festa pola súa conta ou para voltar as respectivas merendas e tomar folgos, mentres, a máquina do tren que eramos os gaiteiros, deixando tras de nos as merendas  nos dirixíamos cara ao palco para facer alí, baixo a impasible mirada do gaiteiro de pedra unha derradeira mostra músical ca que dábamos por finalizada a Xira.

Xa dixen que non recordo mais concursos de gaiteiros que o que teño relatado, pero sí me lembro que se facían regularmente concursos de parellas de baile, eran por suposto concursos abertos e participaban neles tanto membros dos grupos que viñan a xira como calquera outra parella que soupese bailar e quixese presentarse. Follas Novas con Primitivo  a cabeza, éramos os gaiteiros oficiais do concurso e tamén temos concursado algúns de nos cando se incorporaron rapazas e Follas Novas se convertiu nun grupo mixto.

A Xira nun principio, naceu como un festival folclórico popular e unha festa gastronómica familiar ca finalidade primeira de promocionar a gaita galega e que os irmáns Suarez Couto institucionalizaron sendo recoñecida de interese turístico nacional (1980). Como todo nesta vida foi mudando co paso dos anos e incorporando novas formas de diversión, podería pensarse que o sentimento galego foi esmorecendo dando paso a outras tendencias alleas a nosa tradición, ata tal punto, que si os hirmans Carlos e Amando poideran asomarse e verla nas derradeiras edicións, non me cabe dúbida de que espantados e facendo referencia de novo ó gran Curros Enriquez exclamarían a dúo: “Si esta é a Xira que nos deixamos, que o diaño nos leve”.

Afortunadamente o ano pasado deuse un paso moi importante e positivo na recuperación da esencia desta festa que ogallá sexa só o comezo do camiño, o principio d’unha  andaina que nos leve a manter presentes as nosas raíces e o legado dos nosos ancestros, outro pasiño mais podería ser recuperar algún dos concursos de antano, de baile ou de gaita, co que se lle daría a Xira un empuxonciño mais na procura dese sentir galego que ainda que nos coste amosar, estou certo todos nos levamos dentro.

E vou calando xa, porque a moito falar, moito errar.

Pasadeo ben, comede con mesura e bebede con cordura, despois…, cantade, bailade …. que cada quen siga a festa como lle pete e que a Xira non pare, pero tendo presente que A GAITA é a nosa bandeira, e como tal debe presidir e reinar no seu día. Gaiteiros non faltan para que así sexa! E que Viva a Xira de Santa Cruz!  

Moitas grazas.  

Daniel Rodríguez Saavedra.  Xira 2014

 

{youtube}yJxhG7Eh0d4{/youtube}